سلام خانم دکتر .ممنون که وقتتون رو در اختیار ما گذاشتین .
با سلام و عرض ادب از اینکه در روز جهانی مالاریا فرصتی برای گفتگو و آگاهی‌بخشی در این موضوع حیاتی فراهم شده، صمیمانه سپاسگزارم. من سارا رحیمی هستم، فارغ‌التحصیل دوره دکتری تخصصی حشره‌شناسی پزشکی از دانشگاه علوم پزشکی تهران و عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی مراغه. حوزه تحقیقاتی من شامل کاربرد آفت‌کش‌های دوستدار محیط زیست (آفت کش های سبز) برای کنترل ناقلین بیماری‌ها، از جمله مالاریا، در ایران است.
۱. با توجه به گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، آیا جهان در مسیر حذف مالاریا تا ۲۰۳۰ قرار دارد؟ چه کشورهایی بیشترین پیشرفت یا پسرفت را داشته‌اند؟
متأسفانه بر اساس آخرین گزارش سازمان جهانی بهداشت، روند جهانی حذف مالاریا هنوز در مسیر رسیدن به اهداف «استراتژی فنی جهانی برای مالاریا ۲۰۱۶–۲۰۳۰» قرار ندارد. میزان ابتلا به مالاریا پس از چند سال کاهش متوقف شده، و حتی در سال ۲۰۲۳ به ۲۶۳ میلیون مورد افزایش یافت، در حالی که سال قبل ۲۵۲ میلیون مورد گزارش شده بود؛ میزان مرگ‌ومیر نیز با اندکی کاهش به ۵۹۷ هزار نفر رسید. طبق هدف‌گذاری این استراتژی، باید تا سال ۲۰۳۰ نرخ موارد و مرگ‌ومیر مالاریا دست‌کم ۹۰٪ کاهش یابد و حداقل ۳۵ کشور Malaria free شوند؛ اما یافته‌ها نشان می‌دهد که تنها ۳۵ کشور در سال ۲۰۲۳ کمتر از ۱۰۰۰ مورد بومی گزارش کردند و روند حذف در بسیاری از کشورها کند است. از سوی دیگر، برخی کشورها موفقیت‌های چشمگیری داشته‌اند: • کشور رواندا بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳ میزان موارد مالاریا را ۸۵٪ کاهش داده است. • هند در همین دوره تعداد موارد را از ۶.۴ میلیون به ۲ میلیون کاهش داده (۶۹٪ کاهش). • لیبریا نیز از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۳ حدود ۴۴٪ کاهش ثبت کرده است. در مقابل، برخی کشورها بار دیگر شاهد افزایش چشمگیر بوده‌اند؛ برای مثال پاکستان (کشور همسایه) از حدود ۵۰۰ هزار مورد در ۲۰۲۱ به ۲.۶ میلیون در ۲۰۲۲ رسید که پنج برابر افزایش را نشان می‌دهد. این تفاوت‌های منطقه‌ای نشان‌دهنده چالش‌های پیچیده‌ای است؛ از کمبود بودجه و مقاومت در برابر دارو و حشره‌کش تا تأثیر تغییرات اقلیمی و بحران‌های انسانی و آوارگی جمعیت. طبق گزارش WHO، ایران در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ هیچ مورد مالاریای بومی نداشت، اما به دنبال سیلاب‌های ۲۰۲۲ در پاکستان و استان سیستان و بلوچستان میزان موارد بیش از پنج برابر از ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ افزایش یافت.
۲. پشه‌های ناقل مالاریا (آنوفل) در ایران چه ویژگی‌هایی دارند؟ آیا تغییرات آب‌وهوایی یا مقاومت به حشره‌کش‌ها، الگوی انتقال را تغییر داده است؟
در ایران عمده گونه‌های ناقل مالاریا که شامل گونه های مختلف آنوفلس هستند مانند: Anopheles stephensi، هر یک زیست‌شناسی و زیستگاه متفاوتی دارند. برای مثال: An. stephensi بیشتر در مناطق شهری و اطراف منابع آب کوچک رشد می‌کند و معمولاً شب‌ها فعالیت گزش دارد. An. sacharovi در شمال‌غرب ایران نقش عمده‌ای دارد و به عنوان ناقل اصلی در آن مناطق شناسایی شده است. برخی گونه‌ها مانند An. superpictus بیشتر در فضای باز گزش می‌کنند و برای کنترل آن‌ها نیاز به مداخلات ویژه محیطی است. از نظر مقاومت به حشره‌کش، افزایش مقاومت به حشره کش های پیروترویید در اکثر گونه های آنوفلس در ایران و جهان گزارش شده که اثربخشی پاشش آفت کش داخل منازل (IRS) و توری‌های آغشته به حشره‌کش (LLINs) را به شدت کاهش داده است. تغییرات اقلیمی نیز با جابه‌جایی فصول بارندگی، تغییر دما و الگوهای رطوبتی بر فصل بندی تولیدمثل و پراکنش جغرافیایی پشه‌ها تأثیر گذاشته‌اند؛ به‌طوری‌که برخی مناطق پیش‌تر امن (با ارتفاع بالا یا خشک‌تر) اکنون برای تولیدمثل برخی گونه‌ها مناسب‌تر شده و فصل انتقال طولانی‌تر شده است. تنوع ناقلین (پشه های آنوفل ) بیماری در کنار مقاومت حشره‌کش‌ها، الگوی انتقال را پیچیده کرده و نیازمند نظارت دقیق و به‌روز است.
۳. آیا برنامه های کنونی وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی برای ریشه کنی مالاریا تا ۲۰۳۰ کافی است؟ چه کمبودهایی وجود دارد؟
وزارت بهداشت ایران از سال‌ها پیش برنامه ملی حذف مالاریا را مطابق با «استراتژی فنی جهانی ۲۰۱۶–۲۰۳۰» اجرا کرده است. این برنامه شامل موارد زیر است: ֎ پوشش وسیع IRS و توزیع LLINs رایگان ֎ دسترسی رایگان به تشخیص سریع و درمان مؤثر ֎ نظام قوی مراقبت فعال (Active Case Detection) توسط شبکه «بهورزان» و داوطلبان سلامت ֎ هماهنگی مرزی با کشورها و کنترل موارد وارده ֎ آموزش و تقویت ظرفیت نیروی انسانی در سطح استانی و شهرستانی این مداخلات موجب کاهش چشمگیر موارد بومی شده؛ از ۱۸۰۰ مورد در ۲۰۱۰ به ۶۸ مورد در ۲۰۱۷ رسید که نمادی از موفقیت برنامه است ، با این حال، برای تضمین حذف کامل تا ۲۰۳۰ لازم است: تأمین مالی پایدار: شکاف بودجه‌ای قابل توجه همچنان وجود دارد. تقویت نظارت و گزارش‌دهی: به‌ویژه در مناطق مرزی و مهاجرپذیر. مدیریت مقاومت حشره‌کش: تدوین استراتژی‌های چرخش حشره‌کش و استفاده از فن‌آوری‌های نوین. همکاری بین‌المللی مرزی: به‌منظور کاهش موارد وارده از پاکستان و افغانستان. تقویت زیرساخت‌های بهداشتی روستای: دسترسی به خدمات تشخیص و درمان در مناطق دورافتاده. بدون رفع این کمبودها و پایش مداوم، خطر بازگشت بیماری یا بروز اپیدمی‌های محدود همچنان وجود دارد.
۴. آموزش عمومی و مشارکت جامعه چقدر در کنترل مالاریا مؤثر است؟ چه اقداماتی برای افزایش آگاهی مردم درباره پیشگیری از گزش پشه‌ها انجام شده است؟
تجربه ایران و توصیه‌های WHO نشان می‌دهد که آموزش و مشارکت جامعه یکی از ستون‌های اصلی کنترل و حذف مالاریا است. شبکه «بهورزان» و داوطلبان سلامت در روستاها نه‌تنها در شناسایی و پیگیری موارد بیماری مؤثر بوده‌اند، بلکه با برگزاری جلسات آموزشی، توزیع بروشور و نمایش‌های تعاملی در مدارس و مساجد، آگاهی عمومی را تقویت کرده‌اند.