سرفه مکانیسم دفاعی برای حفاظت از دستگاه تنفس تحتانی است؛ مثلا وقتی گرد و خاک وارد مجاری هوایی می‌شوند انسان با مکانیسم سرفه و عطسه مانع از ورود اجسام ریز معلق در هوا به ریه‌ها می‌شود، اما علت سرفه فقط ورود جسم خارجی به ریه نیست و بسیار متنوع‌تر است. گرچه نباید به هر سرفه‌ای مشکوک نگاه کرد ولی اگر شما هم سرفه می‌کنید و با خواندن «درمانگاه» این هفته، مشکلتان رفع نشد یا سوالی در ذهنتان شکل گرفت، بهتر است به پزشک مراجعه کنید تا راه حلی برای خلاصی از آن پیدا کنید.
سرفه از ریه‌ها در مقابل عوامل آزاردهنده خارجی مانند ترشحات تنفسی، اجسام خارجی، محرک‌های بیرونی و عوامل عفونی مانند باکتری‌ها و ویروس‌ها دفاع می‌کند. سرفه‌هایی که گاهی اتفاق می‌افتند به‌خصوص آنهایی که با خلط همراه هستند، ممکن است آثار مفیدی برای فرد داشته باشند. حتی مهار کردن چنین سرفه‌هایی اغلب به صلاح بیمار نیست. سرفه‌هایی که شدید، مداوم، بدون خلط و تحریک هستند، می‌توانند باعث آزار و عارضه در بیمار شوند. سرفه‌هایی از این نوع معمولا خواب بیمار را مختل می‌کنند، باعث تحریک‌پذیر شدن بیمار می‌شوند، گاهی باعث خونریزی در ملتحمه چشم می‌شوند، سردرد ایجاد می‌کنند، ممکن است باعث از دست دادن هوشیاری و زمین خوردن بیمار شوند و بی‌اختیاری ادراری ایجاد می‌کنند. شکستگی دنده در بیماران سالمند از دیگر عوارض سرفه‌های شدید است.
به‌طورکلی سرفهها به 2 گروه عمده مزمن و حاد تقسیم می‌شود. سرفه‌ای که کمتر از 3 هفته شروع شده، حاد است و سرفه‌ای که بیش از 3 هفته طول کشیده باشد، سرفه مزمن نام می‌گیرد.
سرفه‌های حاد
معمولا در اثر عفونت‌های ویروسی مانند ویروس سرماخوردگی یا ویروس آنفلوانزا که دستگاه تنفسی فوقانی را درگیر می‌کنند، ایجاد می‌شود. عفونت‌هایی مانند ذات‌الریه که دستگاه تنفسی تحتانی را گرفتار می‌کنند هم باعث سرفه حاد می‌شوند. از عوامل دیگر ایجاد سرفه حاد تماس با محرک‌ها و عوامل تحریکی محیطی است که ممکن است فرد به‌صورت ناخودآگاه با آنها تماس پیدا کند. غذاهایی که مصرف می‌کنیم مثل غذاهای تند و ادویه‌‌ها یا آلودگی هوا و وجود مواد شیمیایی در فضا نیز از مواد تحریک‌کننده ریه محسوب می‌شوند.
سرفه‌های مزمن
این سرفهها علت‌های متنوعی دارند. یکی از علت‌های شایع در بروز سرفه مزمن مصرف سیگار است. این سرفهها معمولا ماه‌ها و سال‌ها ادامه پیدا می‌کند اما گاهی بیمار تصور می‌کند چنین سرفه‌ای طبیعی است. سرفه‌های ناشی از سیگار ممکن است ابتدا خشک باشند ولی به‌تدریج و با تداوم مصرف سیگار با خلط توام می‌شوند. از موارد دیگری که می‌تواند باعث سرفه مزمن شود، می‌توان به این موارد اشاره کرد: مصرف بعضی از داروهای ضدفشارخون، التهاب در بینی و سینوس‌های پشت حلق، افزایش تحریک‌پذیری راه‌های هوایی یا بیماری آسم، ریفلاکس یا برگشت اسیدمعده (البته اغلب بیماران سوزش سردل دارند و متوجه بیماری‌شان هستند)، وجود نارسایی قلبی در بیمار (به علت پرخونی عروق داخل قفسه سینه گیرنده‌های سرفه تحریک می‌شوند) برونشیت مزمن، آمفیزم، بیماری سل، سرطان ریه و...
گاهی افراد هنگام صحبت چند بار سرفه می‌کنند و با مراجعه به پزشک در مراحل اولیه علت دقیقی برای سرفه این بیماران پیدا نمی‌شود ولی افرادی که سرفه مزمن دارند، بهتر است تحت بررسی دقیق قرار بگیرند. با معاینه و شرح‌حال دقیق و انجام تست‌های اختصاصی در دسترس می‌توان علت را یافت. ممکن است ترشح پشت حلق وجود داشته باشد یا فرد در مراحل ابتدایی بیماری آسم باشد، ولی باز هم اگر علت مشخصی برای سرفه فرد وجود نداشته باشد می‌توان برای بیمار با توجه به شرح‌حالی که می‌دهد درمان‌هایی متناسب را آغاز کرد. مثلا اگر بیمار سیگار می‌کشد، باید سیگار را ترک کند. داروهای مشکوک بیمار را بررسی کند و اگر عفونت سینوسی یا التهاب در بینی وجود دارد، بیمار به متخصص گوش و حلق و بینی ارجاع داده شود.
سرفه‌های مشکوک
طیف بیماری‌هایی که باعث سرفه می‌شوند، بسیار وسیع است. سرفه را نباید به‌عنوان یک بیماری در نظر گرفت. سرفه علامتی از بیماری است. در عین حال هر سرفه‌ای نباید باعث نگرانی در افراد شود ولی سرفه‌های طول‌کشنده و مشکوک توام با خلط خونی و سرفه‌های دردناک همراه با تب، کاهش اشتها وکاهش وزن نیاز به توجه ویژه‌ای دارند تا با بررسی‌های دقیق، علت سرفه و منشاء آن مشخص شود.
درمان‌های سرفه
درمان سرفه بر اساس علت ایجاد سرفه تعیین می‌شود؛ مثلا اگر علت سرفه بیماری آسم باشد، باید داروها و اسپری‌های مخصوص درمان آسم تجویز شود. اگر سرفه در اثر برگشت اسیدمعده است، بیمار نیاز به استفاده از داروهای ضداسیدمعده و تغییر عادات غذایی دارد تا برگشت اسیدمعده به مری متوقف شود. در صورتی که بیمار از داروهای تحریک‌کننده ریه که باعث سرفه می‌شوند استفاده می‌کند باید این موضوع را به پزشک خود اطلاع دهد تا به جای داروهای قبلی داروهای مشابه دیگری که خاصیت تحریک‌کننده ندارند، جایگزین شوند.
تشخیص علت سرفه
ابزارهای تشخیصی پیشرفته‌ای وجود دارند که با کمک آنها می‌توان علت سرفه را پیدا کرد. وقتی بیمار با شکایت سرفه به پزشک مراجعه می‌کند، نخست باید شرح حال از او بگیرند و دقیق معاینه شود. با صلاحدید پزشک ممکن است عکسبرداری از قفسه سینه، تست‌های تنفسی معمولی و تست‌های تنفسی تحریکی برای بیمار انجام گیرد. گاهی لازم است سی‌تی‌اسکن سینه هم انجام شود. آزمایش خلط، آزمایش خون و تست جلدی (برای تشخیص بیماری‌های عفونی مانند سل) و برونکوسکوپی (برای رویت راه‌های هوایی) هم ممکن است برای بیمار انجام شود. گاهی علت سرفه مزمن، وجود جسم خارجی در راه‌هایی هوایی است که با استفاده از برونکوسکوپ می‌توان جسم خارجی را دید و نسبت به خارج کردن آن اقدام کرد.
سرفه می‌کنید؟ غذای تند و ترش نخورید!
افرادی که سرفه می‌کنند، باید از مصرف غذاهای سرخ‌کردنی و غذاهای محرک مانند غذاهای تند و ترش و همچنین ادویه‌‌ها خودداری کنند. نوشیدن آب ولرم نیز به تسکین سرفه کمک می‌کند. بیمارانی که به علت آلرژی سرفه می‌کنند، نیز باید همین دستورات غذایی را رعایت کنند. البته مصرف مواد خوراکی و بعضی از میوه‌ها مانند توت‌فرنگی، انگور، خربزه و همچنین آجیل ممنوع است. چنین بیمارانی لازم است هنگام خروج از خانه ماسکی را روی بینی و دهان خود قرار دهند تا از ورود مواد محرک موجود در هوا جلوگیری شود. در صورتی که سرفه در اثر بیماری ریفلاکس معده باشد، بیماران ممنوعیت بیشتری دارند. مصرف هر نوع ماده ترش، تند، حاوی کافئین و همچنین تخم‌مرغ در این بیماران باید به‌طور کلی قطع شود. توجه داشته باشید تغذیه ناکافی و نادرست باعث ضعف سیستم ایمنی و تشدید سرفهها در فرد می‌شود.
دکتر شهرام فیروزبخش
فوق‌تخصص بیماری‌های ریه، عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران
برگرفته از سایت هفته نامه سلامت:http://www.salamat.ir